Polskie tłumaczenie na dole! Von Ende September 1944 bis Anfang Februar 1945 gruben 400 polnische KZ-Häftlinge Produktionsstollen für die Wasseralfinger Rüstungsindustrie. Untergebracht waren sie in dem KZ-Außenlager "Wiesendorf". Weniger als die Hälfte von ihnen überlebte den Zweiten Weltkrieg.
Im Verlauf des Zweiten Weltkriegs entwickelten sich die Alfingwerke in Wasseralfingen zum unverzichtbaren Bestandteil der deutschen Kriegsrüstung. Das lag nicht zuletzt daran, dass die Firma ab 1935 einen Weg gefunden hatte, Kurbelwellen im Gesenk besonders hochfest zu produzieren. Dies weckte rasch das Interesse der deutschen Luftwaffe, hoffte man doch so die Motoren von Kampfflugzeugen robuster bauen zu können. Die NS-Rüstungsindustrie fütterte Alfing in der Folge mit lukrativen Aufträgen, wodurch das Unternehmen rasch wuchs. Zwischen 1933 und 1945 verzehnfachte sich die Belegschaft.
Um die Produktion der Alfing-Kurbelwellen während Krieges vor Luftangriffen zu schützen, befahl das NS-Wirtschaftsministerium Anfang 1944, einen Teil der Produktion unter die Erde zu verlagern. Die Proteste des Firmengründers Karl Kessler, der im brüchigen und feuchten Gestein negative Folgen für Belegschaft und Maschinen fürchtete, nutzten nichts: Längst hatte der NS-Staat das letzte Wort bei allen Entscheidungen des kriegswichtigen Unternehmens. Die Produktionsstollen (blau) sollten nördlich des Unternehmens und östlich der bereits existierenden Alfing-Luftschutzstollen entstehen (orange). Im April1944 begann das Auffahren der Stollen unter der Bauleitung von Alfing durch belgische Häftlinge u.a. aus dem Gefängnis St. Gilles bei Brüssel. Untergebracht wurden diese zum Teil auch in einer noch nicht genutzten Produktionshalle auf dem Alfinggelände: Der Iran-Halle.
Im Herbst 1944 übernahm die Organisation Todt (OT), ein paramilitärischer Bautrupp, im Auftrag des NS-Rüstungsministeriums die Bauleitung über das „Nephelin“ genannte Stollenprojekt. Anstelle der Belgier setzte die OT 400 polnische KZ-Häftlinge ein, die nach der Niederschlagung des Warschauer Aufstandes nach Deutschland verschleppt worden waren.
Für die Unterbringung der 400 KZ-Häftlinge aus Polen baute Alfing Anfang September 1944 im Auftrag des NS-Rüstungsministeriums am heutigen Eck Rosen-/Kolpingstraße vier Baracken, die südlich an das bereits bestehende SHW-Arbeitslager „Wiesendorf“ angrenzten. Die westlichste Baracke war für die Wachmannschaft vorgesehen, die sich aus ehemaligen Luftwaffensoldaten sowie „Volksdeutschen“ aus Osteuropa zusammensetzte. Die drei Baracken für die KZ-Häftlinge waren durch einen doppelten Stacheldrahtzaun und zwei Wachtürmen vom restlichen Lagerkomplex abgetrennt. Alle 400 Häftlinge waren in der mittleren Baracke untergebracht.
Am 27. September 1944 kamen die polnischen KZ-Häftlinge in Wasseralfingen an. Über das Lager berichtete der KZ-Lagerschreiber und Häftling Stefan Kieniewicz nach dem Krieg: „Die Wohnbaracke glich einem Stall, aber es wurde darin ein Boden gemacht. Die Baracke war in zwei Hallen für je 200 Gefangene mit jeweils separatem Eingang unterteilt. Die zweistöckigen, klappbaren Holzbetten waren dicht aufgestellt. Jeder der Hallen hatte nur ein Badezimmer mit Waschräumen und eine Toilette.“
Das Überleben im KZ war geprägt durch alltägliche Gewalt, ausgeübt durch die Wachen und Kapos (Funktionshäftlinge): „Der düsterste Typ war ein Kapo namens Heinz Preuss. Preuss schlug auf eine ausgefallene Art und Weise, und man konnte sehen, dass er es genoss.“ Zum Teil endeten die Misshandlungen auch tödlich: „Ein Gefangener hatte sich während der Arbeitszeit außerhalb des Lagers von seinem Kommando gelöst. Unter dem Verdacht, einen Fluchtversuch gemacht zu haben, wurde dieser Gefangene am Tor neben dem Wachtturm misshandelt. Am darauffolgenden Tage verstarb er.“ Vier weitere Häftlinge, deren Flucht aus dem Lager misslang, wurden an der Schillerlinde auf dem Braunenberg erschossen.
Zur tödlichsten Gefahr für die Häftlinge entwickelten sich aber Kälte und Hunger. Ein KZ-Häftling berichtete: „In der Baracke ist es sehr kalt, wir schlafen zu zweit, an der Decke bilden sich Tropfen aus Dampf. Unsere Schlafdecken sind nass und steif.“ Zudem unterschlug der Quartiermeister Vorräte für die Häftlinge: „Zum Mittagessen gab es irgendeine Suppe, in der nicht einmal eine Kartoffel war, es war nur Wasser mit Gras.“ Der bejammernswerte Zustand der KZ-Häftlinge schockierte auch manchen Wasseralfinger. Die Häftlinge berichteten: „Wenn wir morgens um 5 zur Arbeit an ihren Zäunen vorbeikamen, fanden wir immer an den Pforten etwas für uns zum Essen vorbereitet. Eine Brotschnitte mit Marmelade oder Margarine, ein paar Äpfel.“
Auch die tägliche Arbeit in den Produktionsstollen war brutal. Die Häftlinge berichteten nach dem Krieg: „Sehr schwere Arbeit unter Tage, in Stollen Füße in Holzschuhen stehend im Wasser, Arbeit von 6 bis 17 Uhr. Der Bestand der Gefangenen unterlag einer laufenden Verringerung durch Hungerrationen, das Fehlen warmer Kleider, schwere Arbeitsverhältnisse sowie durch die Schläge der SS-Männer und Kapos.“ Dennoch gingen die Arbeiten nur langsam voran. Im Dezember 1944 waren lediglich vier Stollen soweit fertig, dass 57 Maschinen unter Tage produzieren konnten – nur fünf Prozent des Alfing-Maschinenparks.
Am 13. November 1944 stellte der jüdische Lagerarzt Dawid Wdowinski den Tod des ersten Häftlings fest. Um den Jahreswechsel erkrankten dann immer mehr Polen. In zwei großen Transporten wurden 120 kranke Häftlinge am 16. Januar und 2. Februar 1945 ins „Krankenlager“ Vaihingen transportiert, wo fast alle ohne jeglicher medizinischen Versorgung starben.
Anfang Februar 1945 wurde das KZ-Außenlager Wiesendorf endgültig aufgelöst. Weniger als die Hälfte der Wasseralfinger KZ-Häftlinge sollte das Kriegsende überleben. In Wasseralfingen selbst starben bis zu 50 Polen. 33 von ihnen haben nach dem Krieg ihre letzte Ruhestätte auf dem Wasseralfinger Friedhof gefunden. Das Lager wurde im Herbst 1946 abgebaut und später neuen Wohnhäusern überbaut.
Und die Produktionsstollen? Nach Kriegsende räumte Alfing diese und die amerikanische Militärregierung veranlasste im Herbst 1947 die Teilsprengung der Stollen. Im westlichen Bereich des Geländes entstand eine Kleingartenanlage, die 2015 aufgrund des brüchigen Erdreichs aufgegeben werden musste. 2017 entschied der Gemeinderat, stattdessen hier die erste „Urbane Wildnis“ auf Aalener Stadtgebiet zu entwickeln.
Die Aufarbeitung der KZ-Geschichte in Aalen verlief schleppend. 1960 erschien ein erster Zeitungsbeitrag über den Kochendorfer Todesmarsch in der Aalener Volkszeitung, der die Existenz des Wasseralfinger Lagers erwähnte. Erst Stadtarchivar Karlheinz Bauer begann Anfang der 1980er Jahre die Geschichte des Lagers systematisch aufzuarbeiten. Da viele Archive zu diesem Zeitpunkt noch unzugänglich waren, befragte er für seinen Beitrag im Aalener Jahrbuch (1984) Zeitzeugen in Wasseralfingen zum Lager.
Es ist dem bürgerschaftlichen Engagement des Wasseralfinger Bundes für Heimatpflege sowie der örtlichen Stolpersteininitiative zu verdanken, dass ab 2020 weitere und inzwischen verfügbare Quellen zum Lager erforscht wurden. Öffentlich bekannt wurde dadurch, dass die Sterblichkeit der KZ-Häftlinge deutlich höher war als ursprünglich angenommen.
Auf Grundlage dieser neuen Informationen wurde am 26. August 2023 durch Künstler Gunter Demnig eine Stolperschwelle am Standort des KZ's (Kolping-/ Ecke Rosenstraße) verlegt. Zusätzlich installieren Stadtarchiv und Stadtbezirk bis Januar 2024 insgesamt fünf Informationsstelen (sogenannte "Orte der Erinnerung") sowie eine Stele des Künstlers Werner Zaiss im Wasseralfinger Stadtbild, um an das Lager und die polnischen Häflinge zu erinnern. Am 23. Januar 2024 fand darüber hinaus in Wasseralfingen ein Vortragsabend zum Lager und zur Rezeption des Lagers nach 1945 statt mit Referaten von Dr. Georg Wendt und Dr. Marco Brenneisen (Marchivum Mannheim) und 280 Gästen (Präsentation von Dr. Wendt s.u.).
Od końca września 1944 do początku lutego 1945 400 polskich więźniów obozów koncentracyjnych kopało tunele produkcyjne dla przemysłu zbrojeniowego Wasseralfing. Umieszczono ich w podobozie obozu koncentracyjnego „Wiesendorf”. Mniej niż połowa z nich przeżyła II wojnę światową.
W czasie II wojny światowej zakłady Alfingwerke w Wasseralfingen stały się nieodzowną częścią niemieckiego uzbrojenia wojskowego. Stało się tak między innymi dlatego, że począwszy od 1935 roku firma znalazła sposób na produkcję wałów korbowych o szczególnie dużej wytrzymałości w matrycach. Szybko wzbudziło to zainteresowanie niemieckich sił powietrznych, które miały nadzieję, że uda im się zbudować trwalsze silniki samolotów myśliwskich. Nazistowski przemysł zbrojeniowy zaopatrywał Alfinga w lukratywne kontrakty, co oznaczało szybki rozwój firmy. W latach 1933-1945 liczba pracowników wzrosła dziesięciokrotnie.
Aby chronić produkcję wałów korbowych Alfing przed nalotami w czasie wojny, nazistowskie Ministerstwo Gospodarki na początku 1944 roku nakazało przeniesienie części produkcji pod ziemię. Na nic nie zdały się protesty założyciela firmy Karla Kesslera, który obawiał się negatywnych konsekwencji dla siły roboczej i maszyn w kruchej i wilgotnej skale: państwo nazistowskie od dawna miało ostateczny głos we wszystkich decyzjach podejmowanych przez firmę, co było ważne do wysiłku wojennego. Tunele produkcyjne (kolor niebieski) miały zostać zbudowane na północ od firmy i na wschód od istniejących tuneli ochrony powietrza Alfing (kolor pomarańczowy). W kwietniu 1944 r. rozpoczęto drążenie tuneli pod kierownictwem budowy Alfinga przez więźniów belgijskich, m.in. z więzienia St. Gilles pod Brukselą. Niektóre z nich znajdowały się także w nieużywanej jeszcze hali produkcyjnej w zakładzie w Alfing: Iran Hall.
Jesienią 1944 roku paramilitarna grupa konstrukcyjna Organizacji Todt (OT) przejęła w imieniu nazistowskiego Ministerstwa Uzbrojenia kierownictwo nad projektem tunelu zwanego „Nephelin”. Zamiast Belgów OT wykorzystał 400 polskich więźniów obozów koncentracyjnych, deportowanych do Niemiec po stłumieniu Powstania Warszawskiego.
Aby pomieścić 400 więźniów obozu koncentracyjnego z Polski, na początku września 1944 r. Alfing zbudował na zlecenie nazistowskiego Ministerstwa Uzbrojenia cztery baraki na obecnym rogu Rosenstrasse i Kolpingstrasse, które przylegały do istniejącego obozu pracy SHW „Wiesendorf”. południe. Najbardziej wysunięte na zachód koszary przeznaczone były dla drużyny wartowniczej, w skład której wchodzili byli żołnierze Luftwaffe oraz „etniczni Niemcy” z Europy Wschodniej. Trzy baraki dla więźniów obozu koncentracyjnego oddzielone były od reszty kompleksu obozowego podwójnym ogrodzeniem z drutu kolczastego i dwiema wieżami strażniczymi. Wszystkich 400 więźniów umieszczono w barakach środkowych.
27 września 1944 r. do Wasseralfingen przybyli polscy więźniowie obozu koncentracyjnego. O obozie po wojnie relacjonował urzędnik obozu koncentracyjnego i więzień Stefan Kieniewicz: „Baraki mieszkalne były jak stajnie, tyle że zrobiono w nich podłogę. Baraki podzielono na dwie sale dla 200 więźniów każda, każda z osobnym wejściem. Dwupiętrowe, składane drewniane łóżka umieszczono blisko siebie. W każdym z korytarzy znajdowała się tylko jedna łazienka z umywalniami i jedna toaleta.”
Przeżycie w obozie koncentracyjnym charakteryzowało się codzienną przemocą stosowaną przez strażników i kapo (więźniów funkcyjnych): „Najmroczniejszym facetem był kapo nazwiskiem Heinz Preuss. Preuss uderzał w nietypowy sposób i widać było, że mu się to podoba.” Niektóre z przemocy były śmiertelne: „Jeden z więźniów oderwał się od jego dowództwa w godzinach pracy poza obozem. Podejrzany o próbę ucieczki, więzień ten został źle potraktowany przy bramie obok Strażnicy. Zmarł następnego dnia.” Czterech innych więźniów, którym nie udało się uciec z obozu, zostało rozstrzelanych w Schillerlinde nad Braunenbergiem.
Największym jednak niebezpieczeństwem dla więźniów było zimno i głód. Więzień obozu koncentracyjnego relacjonował: „W barakach jest bardzo zimno, śpimy parami, na suficie tworzą się krople pary. Nasze koce są mokre i sztywne.” Kwatermistrz wstrzymał także zaopatrzenie więźniów: „Na obiad była jakaś zupa, w której nawet nie było ziemniaków, była to po prostu woda z trawą”. więźniowie obozów koncentracyjnych szokowali także pewnego Wasseralfingera. Więźniowie relacjonowali: „Kiedy o 5 rano przechodziliśmy obok ich płotów do pracy, zawsze znaleźliśmy przy bramie coś przygotowanego do jedzenia. Kromka chleba z konfiturą lub margaryną, kilka jabłek.”
Codzienna praca w tunelach produkcyjnych też była brutalna. Więźniowie relacjonowali po wojnie: „Bardzo ciężka praca pod ziemią, w tunelach, nogi w drewnianych butach stojące w wodzie, praca od 6:00 do 17:00. Liczba więźniów ulegała ciągłemu zmniejszaniu się z powodu racji głodowych, braku ciepłej odzieży, trudnych warunków pracy oraz bicia esesmanów i kapo.” Mimo to prace postępowały powoli. W grudniu 1944 r. gotowe były tylko cztery tunele, w których 57 maszyn mogło produkować pod ziemią, co stanowiło zaledwie pięć procent parku maszynowego Alfinga.
13 listopada 1944 r. żydowski lekarz obozowy Dawid Wdowiński potwierdził śmierć pierwszego więźnia. Na przełomie roku chorowało coraz więcej Polaków. W dwóch dużych transportach 16 stycznia i 2 lutego 1945 r. przewieziono 120 chorych więźniów do „obozu chorych” w Vaihingen, gdzie prawie wszyscy zmarli bez opieki medycznej.
Na początku lutego 1945 roku podobóz w Wiesendorfie został ostatecznie zamknięty. Koniec wojny przeżyła mniej niż połowa więźniów obozu koncentracyjnego Wasseralfinger. W samym Wasseralfingen zginęło aż 50 Polaków. Po wojnie 33 z nich znalazło miejsce spoczynku na cmentarzu Wasseralfinger. Obóz rozwiązano jesienią 1946 r., a na jego miejscu zbudowano nowe budynki mieszkalne.
A tunele produkcyjne? Po zakończeniu wojny Alfing oczyścił je, a amerykański rząd wojskowy nakazał częściowe wysadzenie tuneli jesienią 1947 roku. W zachodniej części działki utworzono ogród działkowy, który w 2015 roku musiał zostać porzucony ze względu na kruchą glebę. W 2017 r. samorząd lokalny podjął decyzję o zagospodarowaniu w tym miejscu pierwszej „miejskiej dziczy” na obszarze miasta Aalen.
Pogodzenie się z historią obozu koncentracyjnego w Aalen przebiegało powoli. W 1960 r. w „Aalener Volkszeitung” ukazał się pierwszy artykuł prasowy o marszu śmierci w Kochendorfie, w którym wzmiankowano o istnieniu obozu Wasseralfinger. Dopiero na początku lat 80. archiwista miejski Karlheinz Bauer zaczął systematycznie pracować nad historią obozu. Ponieważ wiele archiwów było wówczas jeszcze niedostępnych, na potrzeby swojego artykułu w Roczniku Aalen (1984) przeprowadził wywiady ze współczesnymi świadkami obozu w Wasseralfingen.
To dzięki obywatelskiemu zaangażowaniu Stowarzyszenia Ochrony Ojczyzny Wasseralfinger i lokalnej inicjatywie Stolperstein od 2020 r. prowadzone są badania w dostępnych obecnie dodatkowych źródłach na temat obozu. Powszechnie wiadomo, że śmiertelność więźniów obozów koncentracyjnych była znacznie wyższa, niż pierwotnie zakładano.
Na podstawie tych nowych informacji 26 sierpnia 2023 roku artysta Gunter Demnig zainstalował próg wyzwalający w miejscu obozu koncentracyjnego (na rogu Kolpingstrasse i Rosenstrasse). Ponadto archiwum miejskie i dzielnica miasta do stycznia 2024 r. zainstalują w pejzażu Wasseralfinger łącznie pięć stel informacyjnych (tzw. „miejsc pamięci”) oraz stelę autorstwa artysty Wernera Zaissa, aby upamiętnić obóz i polską społeczność. więźniowie. W dniu 23 stycznia 2024 roku odbył się również wieczór wykładów na temat obozu i jego recepcji po 1945 roku w Wasseralfingen, z referatami dr. Georga Wendta i dr. Marco Brenneisena (Marchivum Mannheim) oraz udziałem 280 gości.
